Zagađenje zraka obuhvata veliki broj različitih štetnih materija. Najčešći zagađivači koji utiču na ljudsko zdravlje su lebdeće čestice (PM), prizemni ozon (O3), azotni oksidi (NOx), sumpor dioksid (SO2), ugljen-monoksid (CO) te hemijske supstance kao što su policiklični aromatski ugljikovodici (PAH). Ovi polutanti se često pojavljuju zajedno, pa je njihov pojedinačni utjecaj teško precizno razdvojiti.
Sistemi za praćenje kvaliteta zraka najčešće mjere lebdeće čestice u dvije kategorije:
- PM10 – čestice promjera manjeg od 10 mikrometara
- PM2.5 – čestice promjera manjeg od 2,5 mikrometra
Uz PM čestice, redovno se prati i prisustvo ozona, azotnih oksida, sumpor dioksida i ugljen-monoksida.
Lebdeće čestice PM10 i PM2.5
PM10 čestice su otprilike sedam puta manje od širine ljudske dlake. Sastoje se od različitih spojeva poput nitrata, sulfata, crnog ugljika, mineralne prašine i teških metala. Kada dospiju u organizam, mogu izazvati iritaciju, upalu disajnih puteva i pogoršanje respiratornih bolesti.
PM2.5 su još sitnije čestice koje zbog svoje veličine mogu dospjeti duboko u pluća, a zatim ući i u krvotok. One su često rezultat sagorijevanja uglja, nafte, dizel motora, industrijske proizvodnje i kućnog loženja. Izloženost PM2.5 povezuje se sa povećanim rizikom od srčanih oboljenja, moždanog udara i drugih kardiovaskularnih problema.
Ozon (O3)
Prizemni ozon ne dolazi direktno iz izvora zagađenja, nego nastaje kao rezultat hemijske reakcije između sunčeve svjetlosti i polutanata poput NOx i isparljivih organskih spojeva. Najviše koncentracije javljaju se tokom toplih dana. Ozon može izazvati iritaciju disajnih puteva, otežano disanje, bol u grudima i pogoršanje astme.
Azotni oksidi (NOx)
Azotni oksidi nastaju pri sagorijevanju goriva, posebno u saobraćaju i industriji. Najčešće su izraženi u gusto naseljenim urbanim područjima i blizini saobraćajnica. Mogu pogoršati astmu, izazvati upalu pluća i smanjiti funkciju disajnog sistema.
Policiklični aromatski ugljikovodici (PAH)
PAH nastaju nepotpunim sagorijevanjem goriva, osobito dizela i čvrstih goriva. Izloženost ovim materijama tokom trudnoće povezana je sa većim rizikom respiratornih problema kod novorođenčadi, kao i sa poremećajima pažnje i učenjem u kasnijoj dobi.
Sumpor dioksid (SO2)
Sumpor dioksid je gas intenzivnog mirisa koji nastaje sagorijevanjem uglja bogatog sumporom i industrijskim procesima. Može izazvati bronhijalne upale, pogoršanje hroničnog bronhitisa i povećanje smrtnosti kod osoba sa bolestima pluća i srca.
Ugljen-monoksid (CO)
Ugljen monoksid je gas bez boje i mirisa, najčešće nastaje iz motornih vozila i uređaja za sagorijevanje goriva. U većim koncentracijama smanjuje sposobnost krvi da prenosi kiseonik, što može dovesti do vrtoglavice, dezorijentacije, gubitka svijesti pa i smrti.
Ostali polutanti
Pored navedenih, u zraku se mogu naći i živa, olovo, fluor i drugi teški metali, posebno u područjima gdje se loži nekvalitetno gorivo. Opasni dioksini i furani javljaju se pri spaljivanju otpada, naročito kada se to radi nekontrolisano.
U zatvorenim prostorima prisutni su i isparljivi organski spojevi (VOC), potiču iz boja, lakova, kozmetike, sredstava za čišćenje i duhanskog dima. Benzen, kao jedan od VOC spojeva, prepoznat je kao kancerogen prve kategorije.